Nieustalona tożsamość osoby zmarłej

NOMEN NOMINANDUM.

Kiedyś mieli imię, nazwisko, rodzinę, przyjaciół, znajomych, kota lub psa i dom. Pewnie nigdy nie przypuszczali, że po śmierci na ich grobie zabraknie tych danych a jedynie otrzymają identyfikację płci, miejsce i datę zgonu lub datę znalezienia ich zwłok a w aktach - opis w co byli ubrani, jaki mieli przy sobie dobytek, zaś wiek będzie określony w przybliżeniu… dodatkowo może jakieś znaki szczególne. 

W Polsce przyjęło się, że skrót "NN" – to nazwisko nieznane lub z angielskiego - no name. Jakiegokolwiek by tego określenia nie użyć chodzi o to, że nikt nie wie, kim był zmarły człowiek. Statystyki policyjne pokazują corocznie około setkę takich osób. Gdy odciski palców nie figurują w kartotekach policyjnych i nikt z najbliższych nie szuka – wszczyna się procedurę. Ale co jest wcześniej? Dlaczego tak się dzieje? Przyczyny mogą być całkiem prozaiczne. Może to być amnezja na skutek urazu, przeżycia emocjonalnego i związana z nim utrata pamięci, choroby które wpływają na uszkodzenie mózgu, zaś te które mają podłoże psychiczne wyłączają świadomość i potrzebę posiadania wiedzy – kim jestem. Osoby takie, nie rzadko trafiają do szpitali lub ośrodków dla bezdomnych, przytułków. Najczęściej nikt ich nie szuka ani nie zgłasza się po nich do szpitala. Co gorsze, uciekają gdy nabiorą sił i niestety - nie wracają. 

Pracownicy Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych „ITAKA” potwierdzają taki obraz, wysuwając śmiałą tezę, że ludzie giną, ponieważ – używając sporego skrótu – są chorzy. Wychodzą z domu i umierają gdzieś w lesie z wycieńczenia, mrozu. Popełniają samobójstwa albo tułają się po świecie. Często nie pamiętają, kim są. Ludźmi tymi nikt się nie zajmuje, nikt o nich nie pamięta. Nikt w nowym otoczeniu ich nie zna. Przybierają pseudonimy, wymyślone imiona, próbują stworzyć swoje życie na nowo. Taki poniekąd jest współczesny świat. Zdaniem „ITAKI” wielu tych sytuacji można by uniknąć. Często w pewnym momencie ich życia, zabrakło serdecznego kontaktu w rodzinie. Wielu z nich mogłoby wrócić do domu. Wiele osób o nieustalonej tożsamości może z powrotem dostać swoje imię, nazwisko, adres i dom.

Gdy umierają nagle w samotności, na ulicy, w szpitalu, w pustostanach, okazuje się, że nie wiadomo kogo powiadomić, gdzie szukać kogoś z rodziny. Brak informacji przypisuje im na tabliczce nagrobnej NN mężczyzna lub NN kobieta… Jedna z historii, która wstrząsnęła krajem dotyczyła NN dziecka, którego zwłoki znaleziono w 2010 roku na obrzeżach Cieszyna, w zaroślach stawu… Policjanci, którzy prowadzili dochodzenie w tej sprawie nadali mu imię Jaś.

KROK PO KROKU DO IMIENIA I NAZWISKA.

Czynności związane z identyfikacją nieznanych zwłok to forma pracy operacyjnej, stanowiąca zespół czynności operacyjno-rozpoznawczych, dochodzeniowo-śledczych i administracyjno-porządkowych. Instrukcja policyjna określa nieznane zwłoki i szczątki ludzkie – jako ciało osoby zmarłej odnalezione w stanie lub okolicznościach uniemożliwiających jego identyfikację, w tym części ciała ludzkiego odłączone od całości, jeżeli umożliwiają pobranie próbek biologicznych do badań genetycznych. Czynności operacyjne obejmują: zabezpieczenie miejsca znalezienia zwłok, powiadomienie lekarza celem stwierdzenia zgonu, skierowanie na miejsce zdarzenia grupy operacyjno-procesowej, powiadomienie właściwego miejscowo prokuratora rejonowego. Funkcjonariusze dokonują oględzin zwłok, szczątków, miejsca ich znalezienia, zabezpieczają ślady i przedmioty. Dokonują pobrania odcisków linii papilarnych palców rąk i całej dłoni, wykonują zdjęcia zwłok według wymogów określonych w przepisach. Dokonują również penetracji terenu przyległego do miejsca znalezienia zwłok, podejmują rozeznanie posesyjne. Prokurator po wizji lokalnej wzywa specjalistyczny transport (zakład pogrzebowy wyłoniony w drodze przetargu) celem zabezpieczenia zwłok i przewiezienia ich do miejsca przeprowadzenia dodatkowych badań – otwarcia zwłok. Zlecona przez prokuratora sekcja zwłok przeprowadzana jest przez biegłego lekarza, w miarę możliwości z zakresu medycyny sądowej.  Jeśli wyniki ustaleń dokonanych na miejscu znalezienia NN zwłok lub wyniki ich otwarcia uzasadniają podejrzenie przestępczego spowodowania śmierci, materiały z wykonanych czynności przekazuje się niezwłocznie prokuratorowi w celu wszczęcia śledztwa. Jednostkę Policji, która jest właściwa do podejmowania takich czynności określa miejsce znalezienia niezidentyfikowanych zwłok. W przypadku zgonu NN osoby w placówce leczniczej sporządzany jest protokół przekazania osoby o nieustalonej tożsamości, którego kopia przesyłana jest do organu administracji samorządowej, właściwego dla zakładu leczniczego. Ważne jest, że nie prowadzi się identyfikacji NN zwłok, jeżeli biegły lekarz stwierdza w swojej opinii że zgon osoby nastąpił co najmniej 35 lat przed datą znalezienia zwłok.

TO JEST GRÓB MOJEGO OJCA.

Po dwóch latach od pogrzebu, do Biura Obsługi Klienta, zgłasiła się młoda kobieta. Poinformowała pracownika, że na kwaterze „socjalnej” jest pochowany jej zmarły ojciec... Prosi o zmianę tabliczki „NN mężczyzna” na Krzysztof R. urodzony w 1958, zmarły w 2015 roku…

Administracja cmentarza może dokonać zmian w dokumentacji po otrzymaniu odpisu zupełnego aktu zgonu osoby zmarłej… po ujawnieniu jej tożsamości. W adnotacjach urzędowych zawarta jest informacja, że obecny akt zastępuje akt wydany wcześniej na podstawie karty zgonu, która o odpowiednim numerze rejestracji, jest w dokumentacji cmentarnej. Wówczas karta zgonu została wydana do pochowania osoby zmarłej o nieustalonej tożsamości... Dokumenty muszą być ze sobą, bezbłędnie, powiązane.

Operacyjne protokoły sporządzane przez Policję nie stanowią podstawy do dokonania zmian w dokumentacji cmentarnej. Są one właściwym materiałem w sprawie dla urzędnika Urzędu Stanu Cywilnego.  W okresie od 2003 do 2017 roku pochowano na cmentarzu komunalnym w Częstochowie dwadzieścia jeden osób o nieustalonej tożsamości. Jedenaście osób odzyskało po jakimś czasie swoje dane osobowe.

KSIĘGI CMENTARNE.

Ujawnienie tożsamości osoby zmarłej skutkuje dokonaniem korekty wpisów w księgach cmentarnych. W Księdze Osób Pochowanych sporządzonej dla roku w którym osoba zmarła została pochowana, w Księdze Grobów dla danej kwatery, rzędu i grobu, ale również w Alfabetycznym Spisie Osób Pochowanych. Cmentarze wyposażone w system informatyczny muszą dokonać w nim stosownych zmian. Internetowa wyszukiwarka grobów czy udostępniona w Infomacie przy bramie cmentarza baza osób pochowanych na danym cmentarzu też wymaga aktualizacji.
W księgach korekty dokonuje się poprzez wykreślenie poprzednich wpisów, wpisanie obok aktualnych danych lub w rubryce „uwagi” i potwierdzenie dokonanych zmian czytelnym podpisem osoby upoważnionej i datą. W systemie informatycznym należy umieścić notatkę dla użytkownika programu, że wcześniejszy wpis dotyczył osoby NN. Na przyjętym odpisie zupełnym aktu zgonu i wniosku od Rodziny czy osób zgłaszających ujawnienie tożsamości warto umieścić datę wpływu, w zależności od stosowanych przepisów na danym cmentarzu (np. zgodnie z zasadami opisanymi w instrukcji kancelaryjnej). Korekcie podlega również umiejscowienie karty zgonu, przechowywanej w zakładowej składnicy akt lub archiwum. Kartę zgonu należy przenieść wg alfabetu, w zależności od sposobu jej archiwizowania. W naszym przypadku karty zgonu przechowujemy oddzielnie od pozostałej dokumentacji. Segregowane alfabetycznie wg Alfabetycznego Spisu Osób Pochowanych, rocznikowo. Dodatkowo Cmentarz Komunalny w Częstochowie wprowadził tzw. metryczkę. To pomocniczy dokument w niektórych sytuacjach. Wypełnionego pierwotnie druku karty zgonu wystawionego dla "NN osoby zmarłej" - nie zmieniamy. Pracownik biura obsługi na podstawie odpisu zupełnego aktu zgonu wypełnia metrykę ujawnionych danych osoby zmarłej i załącza ją do karty zgonu. W ten sposób oba dokumenty trafiają pod właściwą literę alfabetu zachowując oryginalny dokument opisany dokonaną zmianą w metryczce.

POGRZEB NA KOSZT GMINY.

Pola grzebalne cmentarza podzielono alejami na poszczególne kwatery: tradycyjne urnowe i kolumbaria. Założenia całej przestrzeni architekci określili jako parkowe. Z lotu ptaka można dostrzec harmonię i ład przestrzenny. Kwatery socjalne znajdują się obok kwater tradycyjnych. Nie są specjalnie oddzielone od reszty nekropolii, tworzą monolit z pozostałymi kwaterami chociaż stanowią część graniczącą z przyległym małym cmentarzem parafialnym. Posiadają punkty czerpania wody, kosze na składanie odpadów, przestawne ławki, tak jak pozostałe kwatery cmentarza. Wyróżniają się niewielką ilością nagrobków… Drewniane krzyże z czasem przegniją i przewrócą się, tabliczki odpadną, usypane mogiły stracą swój kształt… niektóre zapadną się. Administracja cmentarza porządkuje i utrzymuje groby w ramach kosztów utrzymania całej nekropolii. Wykasza trawę, odchwaszcza groby, wyrównuje mogiły. Drewniane krzyże i tabliczki wymieniane są cyklicznie na betonowe odlewy oznakowane prostymi opisami. Zarys mogiły jest równany z powierzchnią gruntu i oznaczany przez posadowienie betonowych płyt. Na takiej powierzchni łatwiej można postawić zapalony znicz… W ten sposób powstały dwie kwatery. Na jednej z nich urządzono dwa rzędy grobów dziecięcych. Wszystkie pochówki realizowane są ustawowym obowiązkiem przez Gminę. Niektóre Rodziny mają życzenie postawienia nagrobka. Wówczas zanim złożą wniosek w Biurze Obsługi Cmentarza powiadamiają o tej czynności Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. Z kolei pracownicy MOPS-u informują Rodziny, że grób został opłacony na pierwsze 20 lat… a każda kolejna opłata spoczywa na najbliższych. Grób nie opłacony będzie użyty ponownie do pochówku innej osoby. 

NIE BĘDZIE LEPIEJ.

Zwłoki bez tożsamości uważa się za zidentyfikowane gdy zostaną rozpoznane przez członka rodziny, opiekuna prawnego lub przynajmniej przez dwie osoby. Ustanie funkcji biologicznych wywiera wpływ na ciało człowieka zmieniając jego wygląd a proces ten pogłębia się wraz z upływem czasu. Twarz staje się blada, tkanki tracą napięcie, następuje zwiotczenie mięśni. Czynniki te powodują, że twarz przyjmuje wygląd maski bez charakterystycznych rysów mimicznych. Rozpoznanie przez rodzinę lub bliskich może być obarczone błędem. Stąd dodatkowo identyfikacja musi być potwierdzona pozytywnym wynikiem wywiadu lub ekspertyzą daktyloskopijną a także gdy zebrane inne dowody stwierdzają tożsamość nieznanych zwłok w tym również pozytywny wynik badań genetycznych. W praktyce stosowane są również badania uzębienia, danych odontologicznych, badania radiologiczne, dane o przebytych zabiegach chirurgicznych, porównywanie znaków szczególnych: blizn, tatuaży, porównywanie cech rysopisowych, identyfikacja rzeczy osobistych, które znajdowały się przy zwłokach. Fakt zidentyfikowania nieznanych zwłok, policjant prowadzący sprawę potwierdza wprowadzając dane do ewidencji policyjnej i powiadamia właściwy Urząd Stanu Cywilnego, rodzinę zmarłego.
Zdarza się, że czynności nie przynoszą pozytywnych efektów zmierzających do ujawnienia tożsamości,  wówczas,  nie wcześniej jednak niż przed upływem trzech lat od znalezienia nieznanych zwłok, można podjąć decyzję o zakończeniu czynności operacyjnych. Dane nadal jednak pozostają w ewidencji policyjnej. Mogą być one usunięte po upływie 25 lat od zakończenia czynności identyfikacyjnych. 
Zmiany społeczne, gospodarcze i polityczne w ostatnich latach negatywnie odbijają się na niektórych jednostkach społeczeństwa. Wolność obywatelska spowodowała zwężenie zakresu kontroli społecznej. Rozluźnieniu uległy więzi rodzinne. W rezultacie mamy poczucie większej anonimowości. Wszystko to powoduje, że z roku na rok liczba ujawnionych osób bez tożsamości rośnie. Zauważa się coraz mniejszy procent pozytywnie zakończonych postępowań o ujawnienie tożsamości osób zmarłych. 

Adam Franczyk